Οι δύο συγχορδίες του 3ου Βρανδεμβούργιου

Στο 3ο Βρανδεμβούργιο Κοντσέρτο του Bach, ανάμεσα στα δύο γρήγορα μέρη του (σε Σολ μείζονα) υπάρχουν δύο συγχορδίες, με την ένδειξη “Adagio”:

Οι συγχορδίες αυτές είναι Λα ελάσσων σε πρώτη αναστροφή και Σι μείζων, δηλαδή μια φρύγια πτώση στη Μι ελάσσονα (τη σχετική της Σολ). Σε κάποιες εκτελέσεις ακούτε αυτές τις δύο συγχορδίες, σε κάποιες ακούτε κάποιον αυτοσχεδιασμό πάνω σε αυτές τις δύο συγχορδίες, σε κάποιες ακούτε κάτι άλλο. (Spoiler: το σωστό είναι το τρίτο.)

1. Κανένα μπαρόκ κοντσέρτο δεν έχει μόνον δύο μέρη. Υπάρχουν δύο τύποι μπαρόκ κοντσέρτων: αυτά που χαρακτηρίζονται “τύπου Vivaldi” και αυτά που χαρακτηρίζονται “τύπου Corelli”. Τα τύπου Vivaldi έχουν τρία μέρη, με τη διαδοχή γρήγορο – αργό – γρήγορο, ή τέσσερα μέρη, όταν στην ίδια διαδοχή προηγείται αργή εισαγωγή. Τα τύπου Corelli έχουν τέσσερα έως εφτά μέρη, με μη καθορισμένη σειρά μερών και τέμπο. Ο Handel στα κοντσέρτα του ακολουθεί πάντα το μοντέλο Corelli, ενώ ο Bach συνηθέστερα το μοντέλο Vivaldi.

2. Το αργό μέρος ενός μπαρόκ κοντσέρτου (ή άλλου μπαρόκ έργου με σειρά μερών, όπως μια σονάτα ή τρίο σονάτα) είναι πολύ συχνά στη σχετική ελάσσονα. Και μπορεί στο χαρτί να είναι πολύ σύντομο. Αλλά δεν μπορεί να είναι μόνο δύο συγχορδίες! Ενδεικτικά, εδώ τα δύο συντομότερα αργά μέρη από τα κοντσέρτα του Albinoni:

Και εδώ το συντομότερο (πάντα στο χαρτί) αργό μέρος του Vivaldi:

Σημειώστε ότι τελειώνει με Φρύγια πτώση στη σχετική ελάσσονα, δηλαδή το ίδιο με τις δύο συγχορδίες του 3ου Βρανδεμβούργιου.

3. Ένα μπαρόκ αργό μέρος άλλες φορές είναι μια πλήρως καταγραμμένη σύνθεση, άλλες φορές όμως είναι ένας αρμονικός και μελωδικός σκελετός τον οποίον πρέπει να εμπλουτίσει ο εκτελεστής (και αυτός είναι ο λόγος που τέτοια μέρη μπορεί στο χαρτί να φαίνονται υπερβολικά σύντομα και υπερβολικά αδιάφορα). Για παράδειγμα, εδώ το πρώτο τμήμα από το αργό μέρος ενός κοντσέρτου του Vivaldi:

Το δείγμα δεν είναι η παρτιτούρα, είναι η πάρτα του σόλο βιολιού. Αν ο σολίστας έπρεπε να παίξει μόνο τα γραφόμενα, δεν θα υπήρχε κανένας λόγος να είναι γραμμένο και το μπάσο στην πάρτα του. Το μπάσο υπάρχει για να ξέρει ο σολίστας πάνω σε ποιές συγχορδίες πρέπει να αυτοσχεδιάσει, και να υπακούουν αυτά που θα παίξει στους κανόνες αρμονίας και αντίστιξης, ως οφείλουν. Για το επιδιωκόμενο αποτέλεσμα, φανταστείτε αυτά τα μπάσα αλλά με το σόλο βιολί να είναι όπως στο αργό μέρος του Ιταλικού Κοντσέρτου του Bach. Ή ακούστε το αργό μέρος από το κοντσέρτο για τσέμπαλο και έγχορδα σε Φα ελάσσονα, BWV 1056, που είναι υπόδειγμα του τι θα έπαιζε κάποιος σε ένα τέτοιο αργό μέρος.

4. Για το τι και πόσο πρέπει να προσθέτει ο εκτελεστής υπάρχουν πολλά δείγματα. Ανάμεσά τους είναι οι σονάτες για βιολί και κοντίνουο του Corelli, op. 5. Παραθέτουμε ένα μικρό δείγμα, όπου στο “a” είναι η επίσημη έκδοση και στο “b” η πειρατική, που ισχυριζόταν ότι έχει καταγραμμένους τους αυτοσχεδιασμούς όπως τους έπαιζε ο ίδιος ο Corelli. Αυτό μπορεί να μην αληθεύει, δεν παύουν όμως να είναι από εκείνη την εποχή οι αυτοσχεδιαστικού τύπου προσθήκες:

Ομοίως, στο “a” η αρχή από το αργό μέρος ενός κοντσέρτου του Marcello, στο “b” η εμπλουτισμένη μεταγραφή του από τον Bach, που δείχνει τι ενδεχομένως θα έπαιζε κάποιος αν έbλεπε το “a”:

Οι Ιταλοί συνθέτες του μπαρόκ σε ελάχιστες περιπτώσεις έχουν γράψει τι θα έπρεπε να παίζει ο εκτελεστής σε ένα τέτοιο αργό μέρος. Εδώ η μοναδική περίπτωση που έχουμε εντοπίσει στα έργα του Albinoni:

Και εδώ δύο δείγματα του Vivaldi, όπου το σόλο βιολί πραγματικά οργιάζει (όπως και στην πειρατική έκδοση του Corelli):

5. Για την περίπτωση του 3ου Βρανδεμβούργιου είναι άκρως διαφωτιστικά τα κοντσέρτα του Handel για εκκλησιαστικό όργανο και έγχορδα (op.4 και op.7). Σε αυτά τα έργα βλέπουμε κατ’ αρχάς ότι, αν ο Bach ήταν ‘οκνηρός’, ο (ακριβώς σύγχρονός του) ήταν πολύ ‘οκνηρότερος’. Γράφει απλώς “Organo ad libitum” αντί για αργό μέρος, σε τρία κοντσέρτα (πράγμα απολύτως φυσικό, αφού τα έπαιζε ο ίδιος – γνωστός, όπως και ο Bach, ως δεξιοτέχνης στον αυτοσχεδιασμό). Εδώ το ένα:

Το ίδιο ακριβώς γράφει και στα κοντσέρτα op.7 no.2 και op.7 no.6. Στο op.7 no.3 είναι λίγο ακριβέστερος: γράφει “Organo (Adagio e Fuga) ad libitum”.

Στο op.7 no.5 υπάρχουν δύο τέτοια σημεία, με την ένδειξη “ad libitum” πριν από μερικές συγχορδίες (το δεύτερο σημείο τελειώνει, όπως και στο 3ο Βρανδεμβούργιο, με φρύγια πτώση στη σχετική ελάσσονα):

Στα κοντέρτα op.4 no.1 και op.4 no.4 υπάρχει ένα καταγραμμένο μέρος αυτοσχεδιαστικού τύπου, για το εκκλησιαστικό όργανο μόνο του (που πάλι τελειώνει με φρύγια πτώση στη σχετική ελάσσονα):

Ενώ στο κοντέρτο op.4 no.2 υπάρχει ένα καταγραμμένο μέρος αυτοσχεδιαστικού τύπου για το εκκλησιαστικό όργανο αλλά μαζί με συγχορδίες από την ορχήστρα (όπως θα συνέβαινε σε ένα ρετσιτατίβο) – το οποίο και πάλι καταλήγει με φρύγια πτώση στη σχετική ελάσσονα):

6. Επομένως, ποιές είναι οι επιλογές που έχει ένα τωρινό σύνολο όταν παίζει το 3ο Βρανδεμβούργιο;
Υπάρχουν οδηγίες και για το πώς αυτοσχεδιάζει ένα ολόκληρο σύνολο, αλλά ας αφήσουμε στην άκρη αυτήν την (σήμερα) πιο δύσκολη εκδοχή. Όπως δείχνουν τα κοντσέρτα του Handel, η ευκολότερη λύση είναι να αυτοσχεδιάσει σε Μι ελάσσονα ο εκτελεστής του πληκτροφόρου (ενδεχομένως πάνω σε ένα προσχεδιασμένο ή και προϋπάρχον αριθμημένο μπάσο), και να τελειώσει το μέρος με τις δύο γραμμένες συγχορδίες παιγμένες από την ορχήστρα. Το ίδιο θα μπορούσε να γίνει με αυτοσχεδιασμό από το πρώτο βιολί. Κάπως πιο πολύπλοκο θα ήταν να γραφτεί μια σειρά συγχορδιών σε Μι ελάσσονα, τις οποίες θα παίζει η ορχήστρα, πάλι με τον εκτελεστή του πληκτροφόρου να αυτοσχεδιάζει, και πάλι να τελειώνει το μέρος με τις δύο γραμμένες συγχορδίες παιγμένες από την ορχήστρα. Τέλος, αν ο εκτελεστής δεν μπορεί ή δεν θέλει να αυτοσχεδιάσει, μπορεί να παιχτεί ένα οποιοδήποτε αργό μέρος σε Μι ελάσσονα του Bach (ή ένα οποιοδήποτε αργό μέρος μεταφερμένο σε Μι ελάσσονα) – είτε για σόλο πληκτροφόρο είτε για περισσότερα όργανα. Εδώ, για παράδειγμα, ο Ton Koopman έχει επιλέξει σοφά το αργό μέρος από την Τοκκάτα σε Σολ μείζονα BWV 916 (το οποίο είναι σε Μι ελάσσονα και τελειώνει με φρύγια πτώση):