[Γεράσιμος Χοϊδάς:]

Θα με ενδιέφεραν τα συμπεράσματά σου Παναγιώτη για το ποιο όργανο παίζει τι. Ξέρω, πολύπλοκο ερώτημα, αλλά ίσως έχεις κάποιες αποκρυσταλλωμένες απόψεις.

Δέχεσαι τον ισχυρισμό του ΚΦΕ Μπαχ ότι καλό είναι να χρησιμοποιηθεί μόνο πληκτροφόρο όπου είναι δυνατόν στο έργο;

Πιστεύεις πως έχει νόημα, αν χρησιμοποιηθεί τσέμπαλο, να παίζει κοντίνουο (με συγχορδίες) στην Επιδιαπέντε; Στον Canon perpetuus;

Στον per Augmentationem, contrario Motu τι θα πρότεινες?

Θα σου άρεσε ο a 4 με 2 τσέμπαλα?

Έχω ήδη ένα πλάνο δικό μου, το σύνολο που χρησιμοποιούμε είναι τραβέρσο, βιολί, τσέλο και 1 ή 2 τσέμπαλα (αν έχουμε τη δυνατότητα για 2 θα μου άρεσε πολύ, κυρίως για τον per tonos και τον a 4). Θα με ενδιέφερε πολύ η άποψή σου, αν νομίζεις πως ο εδώ είναι ο κατάλληλος χώρος να το συζητήσουμε!

Ευχαριστώ για τη φιλοξενία

——————————————————–

[Παναγιώτης Αδάμ:]

1. Για το «μόνο πληκτροφόρο όπου είναι δυνατόν», όχι, δεν το δέχομαι (με εξαίρεση φυσικά τα δύο ricercare, που είναι φτιαγμένα για πληκτροφόρο). Πού υπάρχει αυτός ο ισχυρισμός του C.P.E.? Στους περισσότερους κανόνες υπάρχουν ταυτοφωνίες και διασταυρώσεις που σε εκτέλεση με ένα πληκτροφόρο συνεπάγονται κατά τόπους ακατανόητα αποτελέσματα ως προς το ποιά φωνή κάνει τι. Ο μόνος κανόνας που μπορεί να παιχτεί φυσιολογικά σε πληκτροφόρο είναι ο δίφωνος Querendo invenietis. Εξ άλλου, μπορεί οι περισσότεροι κανόνες να είναι ‘αφηρημένοι’, χωρίς δηλαδή υπόδειξη για συγκεκριμένα όργανα, το έργο όμως φτιάχτηκε για τον (φλαουτίστα) βασιλιά Φρειδερίκο και τη μουσική ‘παρέα’ του, άρα μου φαίνεται παράλογο να αποκλείσουμε πρώτα από όλα το φλάουτο και κατόπιν τα έγχορδα με δοξάρι. (Και οι πρώιμες εκδόσεις της ΜΠ γράφουν ότι είναι κατάλληλη για οποιαδήποτε όργανα.)

2. Για την Επιδιαπέντε ψηφίζω σαφώς όχι κοντίνουο. Είναι για σόλο μονοφωνικό όργανο και δύο obbligato φωνές στο τσέμπαλο, όπως δηλαδή πολλά μέρη από τις σονάτες του Μπαχ για φλάουτο και τσέμπαλο ή βιολί και τσέμπαλο. Και δεν έχει καν σημεία όπου η πάνω obbligato φωνή να απουσιάζει για τόσο μεγάλο διάστημα που θα σήμαινε μεταστροφή προς κοντίνουο. Επί πλέον, προσθήκη κοντίνουο θα αφαιρούσε από τη διαύγεια του κανόνα της φωνής αυτής με το σόλο όργανο.

3. Ο Canon perpetuus, αντίθετα, είναι από τους ελάχιστους όπου προσδιορίζονται τα όργανα: οι πρωτότυπες πάρτες γράφουν (όπως και για την τρίο σονάτα) “Traversa”, “Violino”, “Continuo“.

4. Στον Per augmentationem contrario motu λογικότερη (αν και πιθανόν όχι μοναδική) λύση θα θεωρούσα όργανα παρόμοιου χρώματος για τις δύο φωνές που είναι σε κανόνα, ώστε να είναι εμφανέστερη η σχέση τους, και διαφορετικό για το παραλλαγμένο ‘βασιλικό’ cantus firmus. Ανεξάρτητα από αυτό, η ψηλή φωνή του κανόνα κατεβαίνει μέχρι το σι της πρώτης βοηθητικής στο κλειδί του σολ και το CF μέχρι το σολ της δεύτερης, άρα και για τις δύο αποκλείεται το φλάουτο. Έτσι για το σύνολο που υπολογίζεις δεν βλέπω λογική λύση, εφόσον δεν έχετε δεύτερο βιολί, εφόσον για οποιοδήποτε ζεύγος φωνών με τσέμπαλο υπάρχει το πρόβλημα που αναφέρω στο “1”, και με δεδομένο ότι θεωρώ γελοιότητα το να παίζει το τσέμπαλο μόνο μία φωνή (το CF δηλαδή – με βιολί και τσέλο για τις δύο φωνές που είναι σε κανόνα). Η μοναδική αξιοπρεπής λύση που μπορώ να σκεφτώ είναι να τρανσπορτάρετε το κομμάτι σε Σολ ελάσσονα και να το παίξουν τα τρία μονοφωνικά όργανα.

5. Όποια σειρά εισόδων και επίπεδα να διαλέξει κανείς, ο Canon a 4 έχει προβλήματα με τις σχετικές αποστάσεις των φωνών, ενώ επίσης ορισμένα σημεία του είναι άχαρα και βεβιασμένα αντιστικτικά. Δεν μου αρέσει με κανέναν συνδυασμό οργάνων. Με δύο τσέμπαλα θα μου φαινόταν ως το μουσικό κουτί ενός παράφρονα – με μονοφωνικά όργανα μου φαίνεται λιγότερο αχώνευτος. Καταγράφω τις σειρές εισόδων στις εκτελέσεις που έχω:

Kuijken: τσέμπαλο πάνω φωνή, τσέμπαλο κάτω φωνή, βιολί, τσέλο.
Savall: βιολί, βιολί, γκάμπα, γκάμπα.
Harnoncourt: βιολί, φλάουτο, βιολί, τσέλο.
Netherlands Bach Ensemble: βιολί, φλάουτο, τσέμπαλο, τσέλο.
Sonnerie: γκάμπα, όμποε, φαγκότο, βιόλα.

Διαφωνώ με τα δύο μπάσα του Savall: το μπάσο έρχεται ως κατακλείδα σε μιά σειρά εισόδων που ξεκινούν από τα πρίμα, οπότε η δεύτερη εμφάνισή του είναι ανενεργή – λογικότερη από αυτήν την άποψη η εκδοχή του Harnoncourt. Διαφωνώ και με τους δύο τελευταίους, που φέρνουν το πιο ενδιαφέρον χρώμα πολύ νωρίς, με το Sonnerie επιπλέον γιατί αφήνει τελευταία τη (λιγότερο ευδιάκριτη) μεσαία φωνή.

Για το δικό σας σύνολο θα πρότεινα (ίσως): τσέμπαλο πάνω φωνή, τσέμπαλο κάτω φωνή, βιολί, φλάουτο. Ή (επίσης ίσως): βιολί, φλάουτο, τσέμπαλο πάνω φωνή, τσέμπαλο κάτω φωνή ντουμπλαρισμένη με το τσέλο.

——————————————————–

[Γεράσιμος Χοϊδάς:]

Παναγιώτη σε ευχαριστώ πολύ για τα χρήσιμα και κατατοπιστικά σχόλια!

Αυτό που τη στιγμή τούτη μπορώ να θυμηθώ είναι πως ο ισχυρισμός του CPE για τη χρήση πληκτροφόρων αναφέρεται σε μια διαφημιστική καταχώρηση που αφορά την Τέχνη της Φούγκας. Τριγυρνά όμως στο μυαλό μου πως ο CPΕ γενικότερα το υποστήριζε αυτό, χωρίς όμως να μπορώ να αναφερθώ σε κάποια πηγή. Ότι δηλαδή, στην πολυφωνία προτιμάμε το όμοιο ηχόχρωμα σε όλες τις φωνές, και διαλέγει πληκτροφόρο για το λόγο αυτό. Αν έχεις υπόψη σου κάποιο σχετικό λεγόμενο του CPE που να υποστηρίζει ή και να αντιτίθεται σε αυτό, μπορείς να με βοηθήσεις! Δυστυχώς δεν έχω (ακόμα) αποδελτιώσει τα σχετικά βιβλία που διαθέτω και έτσι η αναζήτηση αυτή τη στιγμή θα μου πάρει πολύ χρόνο –και αν θα βρω κάτι στα βιβλία που έχω…

Επίσης, ο Moroney στο inlay του δίσκου ΗΜΑ1951260, στηρίζοντας την επιλογή του για 2 τσέμπαλα, αναφέρει, μάλλον πονηρά κατά τη γνώμη μου το εξής: “C. P. E. Bach proudly wrote a letter to a friend explaining how the big ricercar was intended for the harpsichord. When all the voices are controlled by one player the expressive possibilities of the counterpoint are presented with great overall cohesion. Therefore, the canons are also played on one harpsichord when possible, or on two when necessary, to preserve the unity of timbre so essential to the music’s cohesion and harmonic force.”

Και λέω «πονηρή» διατύπωση, γιατί δεν χρησιμοποιεί εισαγωγικά ή κάποιο άλλο μέσο για να είναι ο αναγνώστης σίγουρος που τελειώνει ο Μπαχ και που αρχίζει το συμπέρασμα του Moroney…

Ακόμα πιο χαρακτηριστικά, αναφέρει παρακάτω: “Bach specifically asks for a different approach in two cases: the canon following the trio sonata (for flute, violin and continuo); and the second of the six diverse canons (for ‘violin[o] al unisono’) –the violin therefore follows in unison the right hand of the harpsichord.”, αφήνοντας να εννοηθεί πως ο κανόνας είναι ‘για (ένα) βιολί σε ουνίσονο.

Ο C. Wolff όμως, στο βιβλίο του Bach, essays on his life and music παρουσιάζει έναν πίνακα αναφοράς περιεχομένων της ΜΠ, και αναφέρει τον κανόνα “ a 2 Violin: In unisono’ (σ. 241). Σημαίνει για 2 βιολιά, ή μήπως για 2 φωνές με το βιολί σε ουνίσονο (προφανώς με το τσέμπαλο;) . Η χρήση του a 2, a 3 κτλ αναφέρεται κατά τα άλλα στις φωνές και όχι στα όργανα! Άρα, είναι ήξεις-αφίξεις και δεν μπορεί να βγει ασφαλές συμπέρασμα (δεν ξέρω αν στο πρωτότυπο είναι πιο σαφές-δεν το έχω δει). Παρακάτω στο ίδιο βιβλίο (σ. 253), ο Wolff αναφέρει τον κανόνα ως ‘a 2 violini in unisono’, προφανώς δηλώνοντας την δική του ερμηνεία. Η Baerenreiter Urtext επιμέλειας Wolff, που όμως αναφέρει πως είναι πιστή στην NBA αναφέρει a 2 violini in unisono, όπου italics είναι προσθήκη σε σχέση με την NBA. Καταργεί τη διπλή τελεία μετά το 2.

Λόγω της ασάφειας αυτής (ή μήπως δεν πρόκειται για ασάφεια; Παναγιώτη τα φώτα σου!) αλλά και ελλείψει 2ου βιολιού, διαλέγω την εκδοχή τσέμπαλο+1 βιολί.

Όσον αφορά τους υπόλοιπους κανόνες, οι 2φωνοι παίζονται μια χαρά και είναι διασκεδαστικοί στο τσέμπαλο με 2 κλαβιέ. Ακόμα και οι Perpetuus Super Thema Regium , Per augmentationem contrarium motus, αλλά και ο per Motum Contrarium, παίζονται άνετα με τσέμπαλο+ένα όργανο για το θέμα. Μάλιστα για τον Per augmentationem contrariο motu θεωρώ πως το σχήμα με τα 32α είναι ιδιωματικό τσέμπαλου ως τσεμπαλίστας το βρίσκω κρίμα να το δώσω σε άλλον!

Κάτι επιπλέον για τα 2φωνα: στην περίπτωση που θα είχαμε όμοια όργανα, θα είχε νόημα να παιχτούν από αυτά, κατά το παράδειγμα των ντουο στο μπαροκ. Από τη στιγμή που αυτό δεν είναι δυνατόν, προτιμώ τη λύση του τσεμπάλου σε 2 κλαβιέ, το οποίο υπήρχε στο περιβάλλον του Μπαχ και του Φρειδερίκου.

Για την Επιδιαπέντε μου αρέσει πολύ η άποψή σου, ειδικά το επιχείρημα για τις σονάτες για τσέμπαλο και σόλο όργανο. Και συμφωνώ πως το κοντίνουο στερεί από την πολυφωνία. Γιατί όμως έβαλε κοντίνουο στον Perpetuus;

Ο Moroney κάνει τον a4 με 2 τσέμπαλα. Είναι λίγο το μουσικό κουτί που αναφέρεις, αλλά δεν είναι και τόσο κακό… Δεν ξέρω αν το έχεις ακούσει. Οι συνηχήσεις θυμίζουν λίγο τα κοντσέρτα για 2-3-4 τσέμπαλα και μου αρέσουν…

Παραθέτω εδώ την επιλογή μου όσον αφορά το ποιος παίζει τι. Δεκτό και επιθυμητό κάθε σχόλιο.

Ricercar a 3 Cembalo solo

Canon perpetuus super Thema Regium Flauto+violin+cello

Canones diversi s.T.R.
a 2. Cancrizans Cembalo solo
a 2. Violin in unisono violin + cembalo
a 2. Per motum contrarium flauto+cembalo (violino 2nda volta?)
a.2 per Augmentationem, contrario Motu Cembalo+violino OR 2 cembali or fl+vl+vc
a 2. Per Tonos 2 Cembali OR Cembalo+violino, maybe in some keys flauto?
Fuga canonica in Epidiapente Flauto+cembalo

Ricercar a 6 cembalo solo (ουργκ!)

Quaerendo invenietis Canon a 2 Cembalo

Canon a 4 Δεν έχω ιδέα…

H per Augmentationem, contrario Motu και ο α4 είναι τα πιο προβληματικά για μένα…

——————————————————–

[Παναγιώτης Αδάμ:]

– Η διαφήμιση του CPE είναι 7/05/1751 (βλέπε The New Bach Reader σελ. 257). Το σημείο για τα πληκτροφόρα που θυμάσαι δεν έχει σχέση με συστάσεις ή προτιμήσεις (είτε γενικές είτε για τη ΜΠ): απλώς επισημαίνει ότι οι φούγκες στην Τέχνη της Φούγκας είναι φτιαγμένες για πληκτροφόρο παρά τη γραφή σε 4 πεντάγραμμα.

– Το ότι όμοιο ηχόχρωμα είναι καλύτερο για την πολυφωνική μουσική είναι αρχή που υπάρχει από την αναγέννηση, αφορά όμως την περίπτωση φωνών με όμοιο υλικό: φωνές διαφορετικής φύσεως εξυπηρετούνται από διαφορετικό ηχόχρωμα (η καταπληκτική πολυφωνία στις καντάτες του Μπαχ δεν είναι με όμοιο ηχόχρωμα). Επιπλέον, από την ενδεχόμενη προτίμηση για μονοχρωμία ουδόλως συνάγεται τσέμπαλο για τους κανόνες της ΜΠ: και δύο βιολιά, ή βιολί και τσέλο, μονοχρωμία είναι!

– Ο Moroney είναι γενικώς αυτό που λέει το όνομά του… Ως προς την επιστολή που αναφέρει, η μόνη σχετική που μπορώ να βρω είναι η του 1788 (μακροσκελής αντίκρουση παρατήρησης του Burney ότι στις φούγκες για όργανο ο Handel ξεπέρασε μέχρι και τον J.S. Bach – βλέπε The New Bach Reader σελ. 401-8). Η επιστολή αυτή δεν είναι προς «φίλο» του CPE αλλά προς τον Γερμανό μεταφραστή και εκδότη του κειμένου του Burney, είναι ανώνυμη, και η απόδοσή της στον CPE είναι ανεπιβεβαίωτη -και όχι η μοναδική- υπόθεση (προσωπικά θα θεωρούσα πιθανότερο συγγραφέα της κάποιον μαθητή του JS). Και το μόνο που αναφέρει για το 6φωνο Ricercare της ΜΠ είναι ότι ο JS είχε γράψει και πεντάφωνες φούγκες για πληκτροφόρα, ακόμα και αυτήν την εξάφωνη, ενώ ο Handel μόνο τετράφωνες. Στο απόσπασμα που παραθέτεις (και ορθώς χαρακτηρίζεις πονηρό) μόνο η πρώτη φράση σχετίζεται με τον CPE – τα υπόλοιπα είναι σκέψεις του Moroney.

– Η σκέψη του όμως για τον a2 in unisono δεν είναι παράλογη. Βεβαίως θα μπορούσε να είναι για τσέμπαλο και ένα βιολί, όπως δηλαδή η Epidiapente. Από την άλλη, στην Epidiapente (που αρχίζει στην ίδια σελίδα με τον a2) δεν υπάρχει καμμία επισήμανση για μονοφωνικό όργανο, άρα γιατί να υπάρχει στον a2 αν σήμαινε το ίδιο και όχι δύο βιολιά; Από την άλλη πάλι, μπορεί να υπάρχει επειδή είναι η πρώτη φορά που χρειάζεται αυτό και να υπονοείται για τις επόμενες.

Τώρα, όσον αφορά το τι ακριβώς γράφει το πρωτότυπο, είναι όπως το γράφει ο Wolff (αλλά χωρίς τόνο στο “a” – κλικ για μεγέθυνση):

Στα χειρόγραφά του ο Μπαχ τις δύο τελείες τις βάζει για λέξεις που κόβονται, π.χ. “Recit:”, “col accomp:”. Δεν έχει όμως σωθεί το χγ των κανόνων αυτών, και δεν βλέπω τι νόημα έχει να κόψεις ένα γράμμα όλο κι όλο από το Violino ή Violini – από τα οποία, όπως κι ο Wolff και η NBA (και η BG), θεωρώ πιθανότερο το δεύτερο (με το “:” ως παραφθορά του “i”).

– Όσον αφορά το αν οι κανόνες μπορούν να παιχτούν σε κλαβιέ, δεν είπα ότι υπάρχει τεχνικό πρόβλημα για τον εκτελεστή: βεβαίως και γίνεται (σε τσέμπαλο με δύο κλαβιέ, όπως λες), και τέτοια μουσικά παιχνίδια είναι πρωτίστως για τη διανοητική απόλαυση αυτού που τα μελετά και τα παίζει μόνος του. Εκείνο που είπα είναι ότι υπάρχει πρόβλημα ευληπτότητας για τον ακροατή. Γι’ αυτό, αν μιλάμε για δύο κλαβιέ, θα θεωρούσα χρησιμότερο το εκκλ. όργανο (όπου μπορείς να έχεις διαφορετικό χρώμα σε κάθε κλαβιέ).

– Γιατί έχει κοντίνουο ο Perpetuus; Γιατί όχι; Για να εξαντληθούν οι περιπτώσεις, να υπάρχει δηλαδή και ένας συνοδευόμενος κανόνας (με την υφή της τρίο σονάτας). Αυτό δεν συνεπάγεται τίποτα για την Epidiapente, αφού στον έναν είναι γραμμένα τα νούμερα και τίποτα για το δεξί χέρι ενώ στην άλλη το δεξί είναι γραμμένη φωνή απ’ την αρχή ως το τέλος.

– Για τις προτάσεις σου:

Canon perpetuus super Thema Regium: Flauto+violin+cello

Ή, φυσικά, το ένα από τα πρίμα όργανα για την πάνω φωνή και τσέμπαλο για τις δύο άλλες.

a 2. Cancrizans: Cembalo solo

ΟΚ – έτσι κι αλλιώς εδώ δεν τίθεται ζήτημα ευληπτότητας ή μη του κανόνα, αφού είναι αδύνατον να αντιληφθεί κανείς (τουλάχιστον την πρώτη φορά που το ακούει) ότι η αρχή της μίας φωνής είναι το τέλος της άλλης. (Σε συναυλία θα θεωρούσα απαραίτητο να υπάρχουν σημειώσεις που να εξηγούν πώς είναι κάθε κανόνας.)

a 2. Per motum contrarium: flauto+cembalo (violino 2nda volta?)

Ή, φυσικά, τα τρία μονοφωνικά όργανα.

a 2. Per Tonos: 2 Cembali OR Cembalo+violino, maybe in some keys flauto?

Όπως είπα στην προηγούμενη απάντηση, για την εκδοχή 2 τσέμπαλα με ενοχλεί η ιδέα το ένα να παίζει μόνο μία φωνή, και για την εκδοχή με βιολί και τσέμπαλο το πρόβλημα των διασταυρώσεων. Για μένα καλύτερο θα ήταν βιολί και εκκλ. όργανο, ή τρία μονόφωνα όργανα (αλλά αυτό δεν γίνεται με τα όργανα που διαθέτετε: αν τρανσπορταριστεί για να μπορούν να παίξουν τις δύο πάνω φωνές τα δύο πρίμα όργανα, θα είναι υπερβολικά ψηλή η κάτω φωνή για το τσέλο).

Για τον Per Augmentationem και τον a4 σου είπα τη γνώμη μου στα “4” και “5” της πρώτης μου απάντησης.

——————————————————–

[Γεράσιμος Χοϊδάς:]

Στον a4 με τον Moroney (δύο τσέμπαλα) αυτό που δεν μου αρέσει είναι οι όντως προβληματικές αποστάσεις με τις φωνές. Δεν με ενοχλεί όμως σε βαθμό ικανό να με κάνει να απορρίψω την εκδοχή. Τα τσέμπαλα βέβαια που χρησιμοποιεί ο Moroney, αλλά και το παίξιμό του, ποτέ δεν μου άρεσαν. Επίσης, δεν μου αρέσει ο ήχος με ένα ρεγίστρο. Καλύτερος τσεμπαλίστας, καλύτερο όργανο και ίσως διπλά ρεγίστρα θα έδιναν ένα καλύτερο αποτέλεσμα. Θα το δοκιμάσω και θα δούμε. Ο Goebel τον κάνει με τσέμπαλο (διπλό ρεγίστρο) και 2 βιολιά, είναι πολύ καλύτερος.

Και κάτι ακόμα για τους 2φωνους με τσέμπαλο. Σε ορισμένα τσέμπαλα (στα περισσότερα θα έλεγα) υπάρχει διαφορά ηχοχρώματος μεταξύ των 2 κλαβιέ. Οπότε δεν τίθεται θέμα μπερδέματος των φωνών, το ηχόχρωμα της κάθε μίας μπορεί να είναι διαφορετικό. Ίσως βέβαια σε κάποια τσέμπαλα η διαφορά αυτή δεν είναι αρκετή για να ξεκαθαρίζει το πράγμα. Σε κάποια άλλα όμως η διαφορά είναι από ικανοποιητική ως επαρκέστατη. Το τσέμπαλο που θα χρησιμοποιήσω έχει ρεγίστρα με τελείως διαφορετικό ηχόχρωμα. Το κάτω κλαβιέ (principale) έχει στρογγυλό, τραχύ και πολύχρωμο ηχόχρωμα, θυμίζει αρκετά virginal. Το πάνω κλαβιέ είναι πιο ομοιόμορφο και διάφανο, διόλου ένρινο, και θυμίζει τσέμπαλο σχολής Αμβέρσας (Ruckers, Couchet ή κάτι ανάλογο), χωρίς να υστερεί σε όγκο. Η ηχοχρωματική διαφορά των 2 κλαβιέ είναι λοιπόν μεγάλη και με καλύπτει.

_____________

(Οκτώβριος 2008)
https://panagiotisadam.com/